नाकामी से डरते हो तो, काम कैसे होगा,डूबने का हौसला हो, तभी तो किनारा होगा.

---

**शिक्षण व्यवस्थेत बदलाची अपरिहार्यता

( शिक्षणातील आवश्यक खर्च – एक वास्तववादी चिंतन)**
लेखक : प्रविण किणे

janatamalikindia@gmail.com 

भारतामध्ये एलॉन मस्क का जन्माला येत नाही?
हा प्रश्न भावनिक वाटतो, पण त्यामागे कडू सत्य दडलेलं आहे.
आपल्याकडे प्रतिभेची कमी नाही, पण माइंडसेटचा वायरस बसलाय —
आणि शिक्षण व्यवस्था त्या वायरसला आणखी बळ देते.

जर एलॉन मस्क भारतात जन्मला असता, तर आज तो मंगळावर रॉकेट सोडत नसता,
तर कदाचित सरकारी परीक्षा, मुलाखती, कोडिंग क्लास किंवा व्हिलेज लेव्हलच्या
नोकरीची तयारी करत बसला असता.

आपण मुलाला विचारतो :
“इन्व्हेंटर होशील का?”
तो म्हणतो :
“नको. सेफ नोकरी चांगली.”
हा सेफ गेम आपल्या पिढीला मागे खेचतो.

---

१. अपयशाची भीती — भारतीय शिक्षणाचा सर्वात मोठा शत्रू

 दुसरा मुद्दा सांगतो —
परदेशात ‘अनुभव’ हे मूल्य आहे, आपल्याकडे ‘क्लास’ महत्वाचा!
जिथे अपयशाला पाप मानलं जातं, तिथे नवकल्पना मरते.

इथे एक गालिबची शायरी अगदी समर्पक आहे —

⭐ गालिब शायरी

नाकामी से डरते हो तो, काम कैसे होगा,
डूबने का हौसला हो, तभी तो किनारा होगा.

अपयशाला गोदभरारी देणारी ही शायरी भारतीय शिक्षणाला आरसा दाखवते.

---

२. आपण शिकतो नोकरीसाठी, जीवनासाठी नाही

भारतीय पालकांचे मूलभूत स्वप्न :
“माझं मूल रिस्क घेऊ नये. सरकारी नोकरी मिळावी.”
या वाक्यातूनच सर्जनशीलतेचा अंत होतो.

पु. ल. देशपांडे म्हणतात —
“आपल्या घरी मुलगा इंजिनीअर झाला की घरच्यांनी इतका आनंद करतात कि…
त्याला खरा इंजिन दिसायच्या आधीच त्याचा फोटो दारावर लावतात!”

हा विनोद हसवतो, पण सत्य थेट छातीत घुसवतो.

---

३. शिक्षणाची कारागिरी नव्हे, कारागिरीचं शिक्षण

इमेजमध्ये सुंदर मुद्दा आहे :
आपली शाळा ‘ढोबळ्या पद्धतीची’ आहे.
म्हणजे जीवनात लागणाऱ्या कौशल्यांपेक्षा
फक्त पाठांतर आणि परीक्षा यावर लक्ष.

कुसुमाग्रज यांची कविता येथे अत्यंत सजगतेने बसते —

⭐ कुसुमाग्रज कविता – “वाटेवरती…”

वाटेवरती उभा राहुनी,
मार्ग कोणा दाखवितो?
स्वतःचे डोळे मिटून घेऊन
भविष्याचे दिवे लावितो.

यात सांगितलं आहे —
आपण मुलांना भविष्यातील वाट दाखवतो,
पण स्वतःचीच नजर बंद ठेवून!

---

४. मुलांचं करिअर… समाज काय म्हणेल? या भीतीत अडकलेलं

भारतातील लाखो मुलांचं करिअर “लोक काय म्हणतील?” या प्रश्नावर ठरतं.
ही मानसिकता आपल्या शिक्षणाला मारक आहे.

गालिब पुन्हा स्मरणात येतात —

⭐ गालिब

खुद की तलाश में निकले थे,
लोगों की राय ने भटका दिया.

मुलं स्वतःला शोधायला निघतात,
पण समाजाची ‘राय’ त्यांना थांबवते.

---

५. मार्कांचा बाजारपेठ — गुणांनी नव्हे तर कागदांनी मोजली जाणारी बुद्धी

इमेजमध्ये एक महत्वाचा मुद्दा —
स्टार्टअप करणाऱ्या मुलांना कुणी मदत करत नाही.
आपल्या समाजात रिस्क घेणाऱ्यांचा पाय खेचणारे जास्त असतात.

कुसुमाग्रज लिहितात —

⭐ कुसुमाग्रज

जिंकणाराही धाडसी,
हारणाराही धाडसी;
धाडस करणाराच खरा योद्धा.

पण आपली शिक्षण व्यवस्था धाडस शिकवत नाही.

---

६. साहित्य — मानवी संवेदनांचा श्वास

शिक्षणात कविता, शायरी, विनोद यांचा अभाव हा आपल्या पिढीचा मोठा तोटा आहे.

कविता मुलांना कल्पनाशक्ती देतात.
शायरी मुलांना संवेदनशील बनवते.
विनोद त्यांचा ताण हलका करतो.
नाटक त्यांना अभिव्यक्ती शिकवते.

साहित्य म्हणजे माणूस घडवण्याची दिशा.

पु. ल. म्हणतात —
“जीवनात हसायला शिकवलं तर अर्धा ताण गेला समजा.”
म्हणून शिक्षणात विनोद, साहित्य आवश्यक.

---

७. JDP नुसार शिक्षणातील आवश्यक खर्च

भारत GDP च्या फक्त 2.9% शिक्षणावर खर्च करतो.
हा देशासाठी घातक आकडा आहे.

JDP च्या दृष्टीने आवश्यक खर्च—

१️⃣ क्रिएटिव्ह लॅब (Art + Science + Literature Labs)

2️⃣ इमोशनल इंटेलिजन्स क्लासेस (Stress Management, Humor Therapy)

3️⃣ परफॉर्मिंग आर्ट्स — नाटक, कविता, शायरीचे वर्ग

4️⃣ ग्रामीण वसतिगृह + डिजिटल शिक्षण + वाचनालय

5️⃣ शिक्षकांचे आधुनिक प्रशिक्षण — Soft Skills, Creative Teaching

6️⃣ रिस्क घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी "Failure Fund"

7️⃣ परीक्षा-केंद्रित नव्हे, प्रोजेक्ट-केंद्रित मूल्यांकन प्रणाली

8️⃣ स्टार्टअप मार्गदर्शन आणि आर्थिक मदत

भारताला मानवी शिक्षण हवे आहे — फक्त अकॅडेमिक नव्हे.

---

८. कविता, विनोद, शायरी — मुलांना माणूस बनवण्याची कला

शिक्षण व्यवस्थेत अशा मानवी घटकांना खोलवर स्थान द्यायला हवे.

एक छोटी कविता…

⭐ कविता – “शाळा म्हणजे…”

शाळा म्हणजे फक्त पुस्तकांचा ढीग नव्हे,
तर विचारांना उडण्याची जागा आहे.
शिक्षण म्हणजे फक्त नोकरी नव्हे,
तर जगण्याची पद्धत आहे.

आणि एक गालिबची ओळ —

⭐ गालिब

हुनर भी सीखिये, अदब भी सीखिये,
ज़िंदगी सिर्फ डिग्री से नहीं चलती.

---

९. शिक्षणाचं अंतिम ध्येय — जिज्ञासा, नाहीतर पिढी हरवेल

आपण पिढीला EMI चं गणित शिकवलं
पण आयुष्याचे गणित शिकवलं नाही.

आपण पिढीला मार्कांचं दडपण दिलं
पण स्वप्नांची उंच भरारी शिकवली नाही.

कुसुमाग्रज पुन्हा आठवतात —

⭐ कुसुमाग्रज

मनाला जे ऊर्मी देईल, ज्ञान हाच तो दीप आहे;
पण ज्योत पेटवणारा स्पर्श… तो शिक्षणात हवा आहे.

---

१०. निष्कर्ष : भारताला हवा आहे ‘मानवी शिक्षण’

इमेजमधील सार हेच सांगते —
भारताला प्रतिभेची कमी नाही,
कमकुवत आहे तर व्यवस्थेची दृष्टी.

• कविता द्या → मुलं संवेदनशील होतील
• विनोद द्या → तणावमुक्त होतील
• शायरी द्या → हृदय समृद्ध होईल
• कला द्या → कल्पनाशक्ती वाढेल
• विज्ञान द्या → संशोधन वाढेल
• स्वातंत्र्य द्या → उद्योजक जन्माला येतील

मग भारतात एलन मस्कच नव्हे,
तर एक नव्हे हजारो कल्पक, धाडसी आणि प्रतिभावान तरुण जन्माला येतील.

---

**लेखक

प्रविण किणे
लेखक, दिग्दर्शन, विचार परिवर्तन**

---

7020843099